BİR sabah uyandığınızda haberlerde aynı başlıkları gördüğünüzü düşünün: “Gizli belgeler sızdı.” Birkaç saat içinde sosyal medya o belgelerle dolup taşıyor.
Kimi gazeteciler bunları “ülkenin kaderini değiştirecek kanıtlar” diye sunuyor, kimileri ise “kumpas” diye niteliyor.
Kimisi yargının bağımsız olmadığını, kimisi de birilerinin gizli ajandalarla hareket ettiğini öne sürüyor.
Oysa belgelerin kaynağı belirsiz, doğrulanmış resmi bir açıklama yok.
Buna rağmen
toplumun gündemi tamamen bu haberlerin etrafında şekilleniyor.
Böylesi manzaralar aslında yeni değil. 1950’lerde Amerika’da Senatör Joseph
McCarthy, elinde yüzlerce “komünist isim” bulunduğunu açıklamıştı. Ancak
o listeleri kimse görmedi, kanıtlar hiçbir zaman ortaya çıkmadı. Buna karşın binlerce insan sorgulandı, işini kaybetti ve toplum yıllarca korku ikliminde
yaşadı. Yarım yüzyıl sonra dönüp bakıldığında, ortada listeler değil, güçlü bir
“algı yönetimi” olduğu anlaşıldı.
Bugün de benzer tablolarla karşılaşıyoruz.
“Gerçek” çoğu zaman
belgelerle değil, nasıl anlatıldığıyla, hangi çerçeveye oturtulduğuyla
şekilleniyor. İşte tam bu noktada iletişim kuramları, hakikatin peşinde
yolumuzu aydınlatacak pusulalar sunuyor.
GÜNDEM BELİRLEME
Merhum hocalarım Maxwell McCombs ve Donald Shaw’ın,
benim doğduğum yıl olan 1972’de yayımladıkları makalede tanımladıkları Gündem
Belirleme Kuramı, medyanın neye dikkat çekerse toplumun da onu konuşmaya
başladığını söyler.
Dolayısıyla gündemdeki iddialar medyada ne kadar çok tekrar edilirse, kanıtı
olmasa bile “ülkenin en önemli meselesi” haline gelir.
1970’lerdeki “Watergate Skandalı” bunun çarpıcı bir örneğidir.
Başlangıçta küçük bir hırsızlık gibi görülen olay, Washington Post’un
ısrarlı haberciliğiyle bir devlet krizine dönüşmüş ve Başkan Nixon istifa etmek
zorunda kalmıştı.
Benim de yıllardır üzerinde çalıştığım bu kuram, dünyada üzerinde en çok araştırma yapılmış iletişim teorilerinden biri.
Daha pek çok örnek ve
açıklamayı “Medyanın Gündem Belirleme Gücü” ve “Medya, Siyaset ve Kamuoyu Üçgeninde Köşe Kapmaca” kitaplarımda ayrıntılı biçimde aktardım.
Örneğin seçim dönemlerinde bazı kanallar sürekli “başarı hikâyeleri”
anlatırken, diğerleri “işsizlik ve geçim sıkıntısı” vurgusu yapar. Tek
bir iddia günlerce tekrarlandığında kamuoyunun gündemini bütünüyle
kaplayabilir. Ama kimi konular özellikle gündemde tutulurken, bazı “önemli”
meselelerin görünmez kılındığını da unutmamak gerekir.
Bugün “Üçüncü Düzey” yani Ağ Gündem Belirleme araştırmaları,
konular arasındaki ilişkilerin medya tarafından nasıl örüldüğünü ve bu örgünün
kamuoyunun zihnine nasıl kazındığını göstermektedir.
TÜBİTAK destekli araştırmamızda ortaya koyduğumuz gibi, medyada çizilen
konu ağları ile bireylerin zihinsel ağları arasında güçlü bir ilişki var. Bu da
medyanın yalnızca insanların “ne hakkında konuşacaklarını” değil, “nasıl
düşüneceklerini” de belirleyebildiğini kanıtlıyor.
ÇERÇEVELEME
Medya, algı ve hakikat arasındaki ikinci kuram, “çerçeveleme”dir.
Bir fotoğraf düşünün: Gerçek oradadır ama fotoğraf yalnızca belirli bir açıdan çekilmiş bir görüntüdür. Aynı gerçeği farklı fotoğrafçılar çektiklerinde ortaya bambaşka kareler çıkar. “Çerçeveleme” de olayların bu farklı açılardan sunulmasına işaret eder.
Örneğin bir soruşturma, bir tarafça “adaletin yerini bulması”
olarak, diğer tarafça “algı operasyonu” olarak çerçevelenebilir.
Kullanılan sözcükler, metaforlar ve benzetmeler, aynı olayı bambaşka hikâyelere
dönüştürür.
McCarthy’nin "komünizm avı" bunun tarihsel örneğidir. O dönem çerçeve “ulusal
güvenlik” olduğunda insanlar korkuyla destek vermiş; yıllar sonra aynı
süreç “cadı avı” çerçevesiyle hatırlanmıştır.
Türkiye’de de benzer biçimde, bir yolsuzluk dosyası bir muhalif gazetede “sistemin
çürümüşlüğünün kanıtı” olarak sunulurken, iktidara yakın bir gazetede “rakiplerin
karalama kampanyası” şeklinde çerçevelenebilmektedir.
“Çerçeveleme” yalnızca kullanılan sözcüklerle değil, olayın hangi bağlamda sunulduğuyla da ilgilidir.
Bir iddia bir gazetede “adalet mücadelesi” bağlamında ele alınırken, başka bir yerde “siyasi komplo” bağlamında aktarılabilmektedir.
Biri “temiz eller operasyonu” derken,
diğeri “siyasi linç” diye sunabilmektedir. Böylece çıplak hakikat,
farklı hikâyeler içinde bambaşka anlamlara bürünebilmektedir.
SESSİZLİK SARMALI
Ele alabileceğimiz üçüncü kuram, Elisabeth Noelle-Neumann’ın Sessizlik
Sarmalı kuramı, bireylerin çoğunluğun ne düşündüğünü
kestiremediklerinde sessizleştiğini söyler. Çünkü insanlar içgüdüsel
olarak yalnız kalma ve dışlanma korkusu taşır.
Somut kanıtların olmadığı dönemlerde bu daha da güçlenir. İnsanlar yanlış tarafta görünme korkusuyla susar. Sosyal medyada sıkça görülen “linç kültürü” bu sarmalı hızlandırır.
Bir kişi farklı bir yorum yaptığında yoğun tepkiyle karşılaşır, diğerleri “ben de başıma iş almayayım” diyerek geri çekilir.
İşini, statüsünü kaybetme gibi endişeler, suskunluk sarmalını büyüterek
güçlendirir.
Böylece toplum tek sesliymiş gibi görünür. Oysa buzdağının altında görünmez
bir, çok seslilik vardır.
Bugün dünyanın her yerinde, “çoğunluğun sesi” dışında kalan
fikirler, toplumsal baskı nedeniyle çoğu zaman geri planda kalır.
BİLGİ AÇIĞI VE ENFORMASYON KİRLİLİĞİ
Bir başka kuram, “Bilgi Açığı” diye adlandırılır.
Herhangi bir
konuda bilgi eksikse, bu boşluk söylentiyle doldurulur. İnsanlar kesin veriye
ulaşamadıklarında, eksikliği dedikodu ve varsayımla kapatırlar.
Örneğin gizli yürütülmesi gereken bir soruşturmanın belgelerinin basına
sızması ya da doğrulanmamış belgelerin manşetlere taşınması, bilgi boşluğunu
büyütür.
Kovid-19 pandemisi sırasında bunu net biçimde gördük. Dünya Sağlık Örgütü, salgından
daha hızlı yayılan yalan bilgi salgınına “info-demi” adını vermişti.
Yani bu kavramla, yalan ya da yanlış bilginin Kovid-19’dan daha tehlikeli bir
salgın hale geldiğine işaret etmişti.
Benzer durum siyaset alanında da geçerli.
Kanıtsız bir söylenti birkaç saat içinde, dijital hızda, “kesin gerçek”
gibi dolaşıma girebiliyor. Bu da enformasyon kirliliği yaratıyor,
gerçek ile yalan birbirine karışıyor. İnsanlar hangi bilgiye güveneceğini
bilemez hale geliyor.
Örneğin Brexit sürecinde kullanılan “AB’ye her hafta 350 milyon sterlin
ödüyoruz” sloganı, bilgi boşluğunun politik sonuçlara yol açan en bilinen
örneğidir.
ALGI YÖNETİMİ VE PROPAGANDA TEKNİKLERİ
Daha önceki yazılarımda da üzerinde durduğum Algı Yönetimi ve Propaganda Teknikleri’nden de söz etmeden geçemeyeceğim.
Çünkü algı yönetimi, siyasal
iletişimin en güçlü araçlarından biridir. Gerçeği yok saymak yerine, gerçek ile
algı arasındaki mesafeyi açar.
Bunun için propaganda teknikleri devreye girer.
Kanıtı olmasa bile bir
söylemin defalarca tekrar edilmesi, belirsizlik anlarında “düşman öteki”
yaratılarak suçlanması, gerçeğin bir bölümünün gizlenip başka bir bölümünün en
çıkarılması, karşı tarafın belirli sıfatlarla damgalanması toplumsal algıyı
şekillendirebilmektedir.
Nazi Almanyası’nda toplumu ikna etmek için Goebbels’in kullandığı başlıca teknikler bunlardır.
Bugün ise aynı yöntemler sosyal medya algoritmalarıyla
birleşerek çok daha görünmez ama güçlü biçimde işlemektedir.
Sonuçta insanlar “ne oldu?” sorusunu değil, “kim nasıl anlattı?” sorusunu
tartışır hale gelmektedir. Böylece gerçek ile algı arasındaki bağ zayıflamakta
ve hatta kopabilmektedir.
SON SÖZ
İletişim kuramları bize şunu söyler:
Medyada gördüğümüz şey çoğu zaman saf gerçek değil, belirli bir bakış
açısıyla yeniden kurgulanmış bir anlatıdır. Gerçek ise buzdağı gibidir, görünen
kısmından çok görünmeyen kısmı vardır.
Hangi çerçevenin seçildiği, hangi gündemin öne çıkarıldığı, hangi
ayrıntıların görmezden gelindiği, gerçeğin toplumda nasıl
algılanacağını belirler.
Hakikate yaklaşmanın en sağlam yolu eleştirel düşünmektir.
Her duyduğumuz ya da gördüğümüz bilgiyi sorgulamak, kaynağın
güvenilirliğini incelemek, belge ve kanıt aramak gerekir.
Hakikati anlamanın yollarından biri de olayın hangi bağlamda sunulduğunu
görmektir. Bir bilginin kim tarafından, hangi amaçla dolaşıma sokulduğunu
sorgulamak, gerçeği algıdan ayırmanın en önemli adımıdır.
Kullanılan dilin nasıl bir anlam dünyası kurduğunu fark etmek de bu sürecin
ayrılmaz bir parçasıdır.
Gerçekle algıyı ayırt etmenin en temel yolu, işte bu sorgulayıcı bakışı ve
akletme becerisini hiçbir zaman kaybetmemektir.
Prof. Dr. Erkan YÜKSEL
NOT:
Medyadan Zihnimize: Üçüncü Aşama Gündem Belirleme Türkiye Araştırması hakkında daha fazla bilgi için proje bloğumuzu ziyaret edebilirsiniz: https://medyadanzihnimize.blogspot.com/
**
16 Eylül 2025 tarihinde şurada yayınlanmıştır:
https://www.akademikakil.com/gercek-nerede-biter-algi-nerede-baslar/erkanyuksel/